mopdf.com

I. ZAGADNIENIA PRAWNEI. Zagadnienia prawne powstające na tle sporówsądowych w kontekście umów kredytowych(pożyczek) wyrażonych w walutach obcychNa podstawie orzecznictwa Sądu Najwyższego i sądów powszechnych, a także analizy wypowiedzi doktryny, można wyodrębnić następujące zagadnienia budzące kontrowersje, w orzecznictwie sądówpowszechnych: czy klauzula indeksacyjna współokreśla główne świadczenie stronumowy?5 czy, jeżeli przyjąć, że klauzula indeksacyjna współokreśla główneświadczenie stron umowy, umowa taka wiąże strony, jeżeli klauzula ta jest abuzywna?6 czy klauzule indeksacyjne można uznać za sformułowane jednoznacznie?7 czy klauzula indeksacyjna sprzeczna z dobrymi obyczajami i rażąco naruszająca interesy kredytobiorcy jest bezwzględnie nieważna,czy bezskuteczna, czy nieistniejąca?8 czy umowa kredytowa, w której wartość świadczenia wyrażonow walucie obcej, wiąże strony w przypadku uznania klauzuli indeksacyjnej za nieważną?9 czy umowa kredytowa, w której wartość świadczenia wyrażonow walucie obcej, wiąże strony w przypadku uznania klauzuli indeksacyjnej za bezskuteczną?10 czy w razie uznania za abuzywną klauzuli indeksacyjnej, wartośćświadczenia z umowy kredytowej, w której wyrażono ją w walucieobcej, należy uznać za wyrażoną w walucie polskiej od chwili zawarcia umowy?11 czy w razie uznania za abuzywną klauzuli indeksacyjnej, należystosować stawkę oprocentowania właściwą dla kredytu udzielonego w walucie obcej (LIBOR)?12Zob. s. 18–23.Zob. s. 24–26.7Zob. s. 27–29.8Zob. s. 30–34.9Zob. s. 35–42.10Zob. s. 43–50.11Zob. s. 51–56.12Zob. s. 57–69.56 13

CZĘŚĆ I. ANALIZA czy klauzule wymagające ubezpieczenia niskiego wkładu własnegowiążą strony umowy kredytu hipotecznego?13W sformułowaniu powyższych zagadnień prawnych posłużono sięjednolitą terminologią – pojęciem: klauzula indeksacyjna. Tymczasemzarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie występują trzy pojęcia:klauzula denominacyjna, klauzula indeksacyjna oraz klauzula waloryzacyjna. W prawie polskim brak jest dla tych pojęć definicji legalnych.Artykuł 69 Prawa bankowego14 i art. 35a ustawy o kredycie konsumenckim15 posługują się wprawdzie zwrotami: „kredyt denominowany” oraz „kredyt indeksowany”, ale ich nie definiują. Wypada zwrócić uwagę, że nie tylko w naukach prawnych, lecz także na gruncienauk ekonomicznych brak jest zgody co do precyzyjnego znaczeniatych pojęć16. Panuje też chaos w odniesieniu do ich używania – z lektury orzecznictwa i piśmiennictwa można czasem odnieść mylne wrażenie, że wszystkie te trzy pojęcia są synonimami. Należy zatem już napoczątku prowadzonych rozważań kwestię tę wyjaśnić, aby uniknąćewentualnych nieporozumień co do dalszego ciągu wywodu17.Z powyższych względów autorzy przyjęli na potrzeby prowadzonej analizy założenie badawcze, w myśl którego kredyt denominowany w konkretnej walucie oznacza, że wartość tego kredytu wyrażona została w walucie obcej. Zatem kredyt denominowany w walucieszwajcarskiej, to kredyt we frankach szwajcarskich, który może byćwypłacony w walucie, w jakiej jest denominowany (tzw. kredyt „czysto” walutowy), ale może też zostać wypłacony w walucie polskiej, naktórą przeliczany jest w chwili dokonywania wypłaty.Okoliczność, że wartość kredytu jest denominowana w konkretnejwalucie, nie przesądza jeszcze per se, w jakiej walucie następują świadczenia w wykonaniu konkretnej umowy (świadczenie kredytodawcy w postaci udostępnienia sumy kredytu oraz świadczenia kredytobiorcy w postacispłaty rat kredytowych). Teoretycznie wskazać można dwie możliwości.W pierwszym przypadku kredytu denominowanego w konkretnej walucie chodzi o kredyt, którego, jednocześnie, wysokość wyrażona zostałaZob. s. 70–79.Ustawa z 29.08.1997 r. – Prawo bankowe (Dz.U. z 2018 r., poz. 2187 z późn. zm.).15Ustawa z 12.05.2011 r. o kredycie konsumenckim (Dz.U. z 2019 r., poz. 1083).16Por. A. Nowacki, Pojęcie kredytu denominowanego, Monitor Prawa Bankowego 2018, nr 11, s. 57–64.17Por. J. Czabański, Walutowe klauzule waloryzacyjne w umowach kredytów hipotecznych. Analiza problemu, Palestra 2016, z. 6, s. 63–64; B. Lackoroński, Zmiany kursu franka szwajcarskiego a sytuacja prawnakredytobiorców – wybrane zagadnienia, Zeszyty Prawnicze Biura Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu2015, nr 1(45), s. 39–40.131414

I. ZAGADNIENIA PRAWNEw konkretnej walucie, wypłacony został w tej walucie i jest w tej walucie spłacany (tzw. kredyt „czysto” walutowy). Na przykład, w odniesieniu do kredytu denominowanego we frankach szwajcarskich to kredyt,którego wysokość jest określona we frankach szwajcarskich, gdy kwotętę wypłacono kredytobiorcy we frankach szwajcarskich, a do tego ratyspłacane są we frankach szwajcarskich. Jak zostanie wskazane w toku dalszej analizy, w Europie zdarzały się tego rodzaju kredyty, jednak w Polscew zasadzie, nie występowały18, a przynajmniej nie w sprawach, w którychdotychczas orzekały sądy na tle tzw. kredytów frankowych. Natomiastw drugim przypadku, wartość kredytu wyrażano w walucie obcej (był onzatem denominowany w walucie obcej), teoretycznie również był udzielany w tej walucie, jednakże od razu (w momencie postawienia środkówdo dyspozycji kredytobiorcy) wysokość kredytu była przeliczana na walutę krajową. Z kolei kredytobiorca spłacał raty w walucie krajowej, która w momencie spłaty była przeliczana na walutę kredytu. W tego typuprzypadkach banki dodatkowo zarabiały na tzw. spread’ach – różnicachkursowych między cenami sprzedaży i zakupu konkretnej waluty, de factoniedookreślonej w umowie prowizji od sprzedaży waluty19. Choć zatemteoretycznie był to kredyt denominowany w walucie obcej, to funkcjonalnie nie różnił się niczym od kredytu indeksowanego w walucie obcej – posłużenie się w umowie walutą obcą służyło jedynie zastosowaniuwłaśnie w postaci waluty obcej innego niż pieniądz miernika wartości(w rozumieniu art. 3581 § 2 k.c.), a nie spełnianiu świadczeń w tejże waMiarodajna w tym względzie jest definicja „kredytu walutowego”, jak zawarta była w poselskim projekcieustawy z 5 sierpnia 2015 r. o szczególnych zasadach restrukturyzacji walutowych kredytów mieszkaniowych w związku ze zmianą kursu walut obcych do waluty polskiej oraz o zmianie niektórych innych ustaw(druk sejmowy VII kadencji nr 3660). Autorzy projektu ograniczyli ustawową waloryzację zobowiązańkredytobiorców do przypadków umów kredytu denominowanego lub indeksowanego do waluty innejniż ta, w której kredytobiorca uzyskuje dochód (odesłanie legalne z art. 2 pkt 1 projektu do art. 69 ust. 2pkt 4a Prawa bankowego, pomijając przypadek kredytu stricte walutowego, tj. takiego, w którym walutaobca jest walutą wypłaty i spłaty kredytu. Por. L. Bosek, B. Lackoroński, Ustawowa waloryzacja zobowiązań. Uwagi na tle ustawy z dnia 5 sierpnia 2015 r. o pomocy tzw. frankowiczom, Forum Prawnicze 2015,z. 6, s. 34–35. Por. także Z. Dobosiewicz, Bankowość, Warszawa 2011, s. 233.19Por. M. Burzyńska, Ustawa antyspreadowa, [w:] W. Góralczyk (red.), Problemy współczesnej bankowości.Zagadnienia prawne, Warszawa 2014, s. 104–106. Arbitralne ustalanie kursów walut stosowanych przezbanki doprowadziło wielokrotnie do orzeczenia abuzywności tego rodzaju postanowień, min. w wyr. SRdla Warszawy-Śródmieścia w Warszawie z 29.04.2016 r., VI C 1713/15, http://www.orzeczenia.ms.gov.pl;wyr. SO w Toruniu z 13.07.2016 r., I C 916/16, http://www.orzeczenia.ms.gov.pl; wyr. SR dla Wrocławia-Fabrycznej we Wrocławiu z 20.07.2016 r., XIV C 2126/15, niepubl (zob. M. Jabłoński, K. Koźmiński,Bankowe kredyty waloryzowane., s. 168); wyr. SR dla Wrocławia-Fabrycznej we Wrocławiu z 1.08.2016r., XIV C 2227/15 (Ibid., s. 168–169); oraz wyr. SA w Warszawie z 7.05.2013 r., VI ACa 441/13, http://www.orzeczenia.ms.gov.pl. W efekcie ustawodawca zdecydował o nowelizacji ustawy – Prawo bankowe,która to nowelizacja weszła w życie z dniem 26 sierpnia 2011 r. (ustawa z 29.07.2011 r., o zmianie ustawy– Prawo bankowe oraz niektórych innych ustaw. Dz.U. z 2011 r., nr 165, poz. 984).18 15

CZĘŚĆ I. ANALIZAlucie obcej20. Z tego względu taką postać kredytu nominalnie denominowanego w walucie obcej na potrzeby prowadzonej analizy traktuje siętak samo, jak kredyt indeksowany do waluty obcej21. W praktyce międzytaką szczególną postacią kredytu nominalnie denominowanego w walucie obcej a kredytem indeksowanym do waluty obcej występowała jeszczejedna różnica: w przypadku kredytu nominalnie denominowanego wysokość kredytu w walucie krajowej ustalano z uwzględnieniem kursu walutna dzień zawarcia umowy kredytowej, natomiast w przypadku kredytuindeksowanego do waluty obcej na dzień rzeczywistego postawienia środków kredytowych przez kredytodawcę do dyspozycji kredytobiorcy22.W obu przypadkach ryzyko kursowe sprawia, że kredytobiorca oddajeinną kwotę kapitału w walucie polskiej, niż ta, którą otrzymał. Kwotawypłacona przez bank i spłacona przez kredytobiorcę była natomiast –w przeliczeniu na walutę obcą – identyczna.Natomiast w odniesieniu do pojęcia „kredytu indeksowanego”do konkretnej waluty, to na potrzeby dalszego wywodu przyjęto, żeoznacza ono, że strony umowy kredytowej posługują się w niej dwiema walutami: jedna określa wartość zobowiązania – wysokość kredytu, a w drugiej wykonywane jest świadczenie. Na przykład kredytindeksowany we frankach szwajcarskich to kredyt, którego wysokośćokreślono w tej walucie, ale świadczenie (wypłata stosownej kwoty)następuje w walucie innej (np. w walucie polskiej), a raty mogą byćspłacane albo w walucie świadczenia (w walucie polskiej), albo w walucie kredytu (gdy spłacane są w walucie świadczenia, to bank po stosowanym przez siebie kursie dokonuje jej zamiany na walutę kredytu).Celem skorzystania z mechanizmu indeksowania jest zabezpieczeniestabilności wartości świadczenia, bowiem z reguły takie kredyty indeksowane są do walut o stabilnym kursie (np. franków szwajcarskich,euro, czy dolarów amerykańskich). Oferowanie takich produktów maWarto zaznaczyć na marginesie, że waluta obca nie jest w takim wypadku traktowana jako środek płatniczy, choć stanowisko to było przedmiotem sporów. Por. uchw. SN z 13.03.1992 r., I PZP 14/92, OSNCP1992, nr 9, poz. 160 oraz literaturę: m.in. T. Dybowski, A. Pyrzyńska, Świadczenie, [w:] Z. Radwański(red.), System Prawa Prywatnego, t. 5, E. Łętowska (red.), Prawo zobowiązań – część ogólna, Warszawa2006, Nb 126–129.21Na marginesie można zaznaczyć, że, jak się wydaje, właśnie występowanie w praktyce także tego typukredytów jest źródłem wskazywanego w analizie chaosu co do stosowania właściwej terminologii i zatarcia w dyskursie sądowym i doktrynalnym różnić między pojęciami klauzuli denominacyjnej i klauzuliindeksacyjnej (waloryzacyjnej).22Por. J. Czabański, Walutowe klauzule waloryzacyjne., Pal. 2016, nr 6, s. 64. Obszernie w przedmiociestosowanych typów tzw. kredytów walutowych wypowiedział się Sąd Okręgowy w Warszawie w wyr.z 6.12.2016 r., XXV C 342/16, http://orzeczenia.warszawa.so.gov.pl.2016

I. ZAGADNIENIA PRAWNEnatomiast miejsce najczęściej w krajach, których waluty bardziej podatne są na ryzyko kursowe i zmiany wartości w stosunku do innychwalut. Zabieg wyrażenia wartości świadczenia w walucie obcej w postaci zawarcia w umowie stosownej klauzuli, to umowna waloryzacja23.Według woli stron, jako „odniesienie” do wartości świadczenia możesłużyć konkretna waluta obca, koszyk takich walut, czy np. złoto. Zatem klauzula umowna, mocą której wartość (wysokość) świadczenianależnego z umowy wyrażana jest w innej postaci (w odniesieniu doinnego miernika wartości) to klauzula waloryzacyjna. Z tej perspektywy można zatem stwierdzić, że klauzula indeksacyjna to rodzaj klauzuli waloryzacyjnej, a zatem na potrzeby dalszych wywodów w opracowaniu, ze względu na ograniczenie jego przedmiotu do kredytów,w których wysokość świadczenia wyrażono w walucie obcej, pojęcia:„klauzula indeksacyjna” i „klauzula waloryzacyjna” będą stosowanejako synonimy, a wnioski odnoszone bezpośrednio do jednej z nich sąw całej rozciągłości aktualne do drugiej. Jednocześnie jednak żadnaz nich nie jest klauzulą denominacyjną.Podsumowując, kredyt denominowany w walucie obcej to nie tosamo, co kredyt indeksowany w walucie obcej. Ocena, jakiego rodzajuumowę kredytową zawarto w konkretnym przypadku, ma istotne znaczenie, ponieważ, jak się wydaje, obu tych typów kredytu nie możnatraktować tak samo, a w szczególności nie wypadają tak samo wnioskico do skuteczności klauzuli denominacyjnej oraz klauzuli indeksacyjnej (waloryzacyjnej) zawartej w takich umowach. Kwestia ta będzieprzedmiotem analizy w dalszej części opracowania.23Tak m.in. wyr. SN z 1.07.2017 r., IV CSK 285/16, LEX nr 2308321; wyr. SN z 27.02.2019 r., II CSK19/18, http://www.sn.pl. 17

CZĘŚĆ I. ANALIZAII. Klauzula indeksacyjna a określenie głównegoświadczenia stron umowyChyba najistotniejsze zagadnienie prawne, jakie powstaje w związku z włączaniem do umów kredytowych (pożyczki) klauzuli indeksacyjnej, to pytanie, czy klauzula indeksacyjna stanowi sposób określenia świadczenia głównego stron. Od kwalifikacji rzeczonej klauzuliz tej perspektywy zależy bowiem, czy w ogóle będzie ona podlegałakontroli co do jej abuzywności, bowiem art. 3851 § 1 zd. 2 k.c., zaart. 4 ust. 2 dyrektywy 93/1324, wyraźnie przewiduje, że postanowienia umowne określające główne świadczenia stron, co do zasady, niemogą zostać uznane za abuzywne.Ponieważ źródło wskazanego problemu tkwi w prawie europejskim, to analizę należy rozpocząć od wskazania, czy treść tego prawaw tym zakresie jest przesądzająca dla prawa krajowego. Udzielenie nato pytanie odpowiedzi twierdzącej w zasadzie wyłączałoby potrzebę dalszych wyjaśnień przez sądy krajowe, które powinny dokonaćwykładni stosownych przepisów prawa krajowego w zgodzie z prawem UE25.Istotnie, omawiane zagadnienie zostało już dostrzeżone w orzecznictwie TS UE26. Na tle tego orzecznictwa przede wszystkim zarysowałsię wyraźny podział na dwa typy umów kredytowych27, w którychwysokość kredytu została wyrażona w walucie obcej, który to podziałokazał się relewantny dla oceny tego, czym są postanowienia umowne dotyczące głównych świadczeń stron. Odpowiada on wskazanemuwcześniej odmiennemu charakterowi prawnemu klauzuli denominacyjnej oraz klauzuli indeksacyjnej (waloryzacyjnej).Pierwsza grupa rzeczonych umów to taka, gdzie przedmiot świadczenia jest rzeczywiście wyrażony w walucie obcej, a wskazanie walutyobcej nie służy jedynie jako klauzula waloryzacyjna (jest to zatem kreDyrektywa Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowachkonsumenckich, Dziennik Urzędowy L 095 , 21/04/1993 P. 0029 – 0034.25Zob. w tej kwestii zwłaszcza: A. Sołtys, Obowiązek wykładni zgodnej w kontekście wykładni prawa UEprzez sądy polskie, [w:] A. Wróbel (red.), System Prawa Unii Europejskiej, t. 3, L. Leszczyński (red.), Wykładnia prawa, Warszawa 2019, s. 483–517.26Zob. zwłaszcza: wyr. TS UE z 30.04.2014 r. w sprawie C-26/13, Kásler i Káslerné Rábai, ECLI:EU:C:2013:218.27J.M. Kondek, W. Somerski, Dopuszczalność ujemnego oprocentowania kredytów w świetle obecnej sytuacji gospodarczej, PPH 2015, z. 12, s. 14–15, wskazują na istnienie 3 typów kredytów: złotowy, walutowyoraz trzeci – indeksowany do waluty obcej.2418

I I . K L A U Z U L A I N D E K S A C YJ N Adyt denominowany w walucie obcej). Chodzi zatem o umowy, na podstawie których kredytobiorca spłaca kredyt bezpośrednio w walucieobcej28. Nie ma zatem znaczenia, gdzie on tę walutę nabywa – może,ale nie musi ją nabyć w banku, z którym wiąże go umowa kredytu.W konsekwencji bank nie ma zapewnionej dodatkowej korzyści z zawartej umowy w postaci zysku wynikającego z regularnej sprzedażykredytobiorcy waluty po ustalonych przez siebie cenach. W tego rodzaju umowach w sprawie z 20.09.2017 r., C-186/16, Andriciuc i in.29TS UE uznał, że określenie wysokości kredytu w walucie obcej dotyczygłównego przedmiotu świadczenia.Natomiast druga grupa umów to takie, w których wartość kredytuco prawda określono w walucie obcej, jednak jest on

Dr. iur. Aleksander Grebieniow dr hab. Konrad Osajda, LL.M. Kredyty walutowe Węzłowe zagadnienia VII. Rada Naukowa Przewodniczący: prof. dr hab. Małgorzata Gersdorf - Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego Z-ca Przewodniczącego: prof. UŁaz dr hab. Jacek Kosonoga